مقاماتي كه رسول خدا به حديث ثقلين لب گشوده‌اند

حال ببينيم در چه مواردى اين حديث از رسول اكرم‏ صلى الله عليه وآله صادر شده است؟ زيرا از مضامين آن به دست مى‏آيد كه در موارد مختلفى بدان تكلّم فرموده‏اند همانطور كه در جلد دهم از «امام شناسى» ديديم كه درباره حديث مَنْزِلَة: أنْتَ مِنّى بِمَنْزِلَةِ هَرُونَ مِنْ مُوسَى إلاّ أنّهُ لَا نَبِىّ بَعْدِى در چهارده مقام و موقف مختلف كه با هم ارتباط نداشته‏اند رسول خداصلى الله عليه وآله بدين گفتار تنطّق فرموده‏اند.

آنچه را كه حقير درباره حديث ثَقَلَيْن استقصا نموده‏ام، بالغ بر ده مورد خواهد شد:

مورد اوّل: مطلقاتى است كه بدون تعيين مقام و موطن حديث، اين روايت را به طور اطلاق بيان مى‏كند و اين مطلقات بسيار است و شايد از همه رواياتى كه محلّ و مقام خاصّى را براى آن نشان داده باشند بيشتر است.

گرچه ممكن است موارد اين مطلقات همان احاديثى باشد كه مقيّد به محلّ و موطن مخصوصى بوده است و راوى روايت فقط به ذكر بنياد حديث كه امر به تمسّك به ثَقَلَين است، مبادرت جسته باشد و از ذكر مقام و موقفش صرف‏نظر نموده باشد، و بنابر رويّه اصوليّون حمل مطلق بر مقيّد بايد كرد، همين‏طور امكان دارد در مواقع غير خاصّ و موارد غير مشخّصى رسول خدا امر به تمسّك به ثَقلَيْن در حَضَر و سَفَر و خَلْوت و جلوت و نزد بعضى از صحابه دون بعضى دگر نموده باشد و بنابر اين رواياتى جداگانه باشد، و بنابر رويّه اصوليّون در نظير اين گونه مقامات حمل مطلق بر مقيّد الزامى نيست. هم مطلق و هم مقيّد را به جاى خودش باقى مى‏گذاريم. [596]

اينك ما به ذكر چند مورد از اين مطلقات مبادرت مى‏نمائيم:

ابوسعيد خُدْرى مرفوعاً روايت كرده است كه:

إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ‏اللهِ ـ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السّماءِ إلَى الأرْضِ ـ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى، وَ لَنْ يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدا عَلَىّ الْحَوْضَ. [597]

ابن مغازلى عين اين عبارت را بدون «حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السّماءِ إلَى الأرْضِ» از زيدبن ارقم آورده است. [598]

حمّوئى در «فرائد السّمطين» از زيدبن ارقم [599] ، و در سه مورد از ابوسعيد خُدرى [600] و يكجا از اميرالمؤمنين‏عليه السلام [601] به الفاظ اخيره و يكجا از زيدبن ثابت به لفظ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ‏اللهِ عَزّوَجَلّ، وَعِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى؛ ألَا وَ هُمَا الْخَلِيفَتَانِ مِنْ بَعْدِى وَ لَنْ‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدا عَلَىّ الْحَوْضَ. [602] آورده‏است.

و مجلسى در «بحارالأنوار» از «كمال الدّين»، و «عيون اخبار الرّضا» از حضرت امام‏رضاعليه السلام [603] و از «امَالى» شيخ طوسى از ابوسعيد [604] ، و از «مَعانى الاخبار» دو روايت [605] ، و از سيوطى و طبرانى و سعيد و احمد [606] آورده است.

و «ملّا على متّقى هندى» در «كَنزالعمّال» با تخريج و تصحيح ابن جرير در «تهذيب الآثار» روايت نموده است. [607]

و سيّد محمّد ترمذى حنفى در كتاب «الْكَوكَبُ الدّرّى» از «صحيح» ترمذى از زيدبن ارقم با همين لفظ آورده است. [608]

و قاضى عياض بن موسى يحصبى در كتاب «الشّفَا بِتَعريفِ حقوق المُصْطَفَى» با لفظ إنّى تَارِكٌ فِيكُمْ مَا إنْ أخَذْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا: كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا؟! [609] آورده‏است.

و از زيدبن ثابت رواياتى با عبارت إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ‏اللهِ عَزّوَجَلّ، وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى ألَا وَ هُمَا الْخَلِيفَتَانِ مِنْ بَعْدِى، وَ لَنْ‏يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدا عَلَىّ الْحَوْضَ.

«من باقى گذارنده دو چيز نفيس در ميان شما مى‏باشم، كتاب خداوند عزّوجلّ، و عترت من كه اهل بيت من هستند. آگاه باشيد كه آن دو تا دو خليفه و جانشين من پس از من مى‏باشند و ابداً از هم افتراق پيدا نمى‏كنند تا در حوض كوثر بر من وارد

شوند.»

و با عبارت إنّى تَارِكٌ فِيكُمْ خَلِيفَتَيْنِ: كِتَابَ‏اللهِ حَبْلٌ مَمدُودٌ مَا بَيْنَ السّمَاءِ وَ الأرْضِ، وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى؛ وَ إنّهُمَا لَنْ‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. «من در بين شما دو جانشين و خليفه به يادگار مى‏گذارم : كتاب الله، ريسمانى است كشيده در ميان آسمان و زمين، و عترت من اهل بيت من، و آن دو متفرّق نمى‏شوند تا بر من در حوض وارد شوند.»

و با عبارت إنّى تَارِكٌ فِيكُمْ مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا: كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى؛ وَ إنَهُمَا لَنْ‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ . و در بعضى با كمى اختلاف در عبارت، در دوازده كتاب معتبر و مهمّ عامّه: «فَرائد السمطين» حَمّوئى، «مُسند» احمد بن حَنْبل، «مُعْجَمْ كبير» طبرانى، «كَنزالْعُمّال» ملاّ على متّقى، «ينابيع المودّة» قندوزى، «الدّرّالمنثور»، و «جامع الصّغير»، و «إحْيَاءُ المَيّت» سُيُوطى، «جواهر العِقْدَين» سَمْهُودى، «استِجْلابُ ارتقاء الغُرف»، «مِفتاح النّجَا» بَدَخشانى، و «وَسيلةُ المَآل» أحمد بن مُفَضّل، وارد شده است كه همگى از مطلقات مى‏باشند .

و از جمله مطلقات روايت زيدبن ثابت است كه گفت: رسول خداصلى الله عليه وآله گفتند: إنّى تارِكٌ فِيكُمُ‏الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ وَعَلىّ بْنَ أبيطَالِبٍ أفْضَلَ لَكُمْ مِنْ كِتَابِ اللهِ، لِأنّهُ مُتَرْجِمٌ لَكُمْ عَنْ كِتَابِ اللهِ. [610] «حقاً من در ميان شما دو چيز پربها و ارزشمند را مى‏گذارم، كتاب خدا و علىّ بن ابيطالب كه او از كتاب خدا افضل است، زيرا بيانگر و مفسّر و پرده بردارنده از كتاب خداست براى شما!» [611]

و از جمله مطلقات روايت ابن ابى الحديد است كه گويد: رسول‏خداصلى الله عليه وآله گفت : خَلّفْتُ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ و عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى، ـ حَبْلَانِ مَمْدُودانِ مِنَ السّماءِ إلَى الأرْضِ ـ لَا يَفْتَرِقَانِ حَتّى يَرِدا عَلَىّ الْحَوْضَ .

آنگاه ابن ابى الحديد گويد: در اينجا رسول خدا از اميرالمؤمنين كه از اهل بيت است، به لفظ «سَبَب» تعبير نموده است و با كلمه «حَبْلَانِ» مطلب را ايفا فرموده است. زيرا سبب در لغت به معنى ريسمان و غيره است.

و از اينكه فرموده است: مردم امر شده‏اند به مودّت آنها، مراد آيه قرآن است: قُلْ لَا أسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أجْراً إلاّ الْمَوَدّةَ فِى الْقُربَى. [612] ، [613] ، [614]

* * *

مورد دوم : توصيه به عترت به وفد ثقيف

مورد دوم گفتار رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله است به وَفْدِ ثَقِيف (بزرگان از واردين از طائفه ثقيف كه از طائف بر پيغمبر وارد شدند.)

قُندوزى حَنَفى [615] و شمس‏الدين سخاوى شافعى [616] روايت مى‏كنند با سند متّصل

خود از عبدالرّحمن‏بن عَوْف كه چون رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله مكّه را فتح نمود به شهر طائف متوجّه شد و آنجا را هفده روز و يا نوزده روز [617] محاصره كرد. ثُمّ قَامَ خَطِيباً فَحَمِدَ اللهَ و أثْنَى عَلَيْهِ ثُمّ قَالَ: اُوصِيكُمْ بِعِتْرَتِى خَيْراً! وَ إنّ مَوْعِدَكُمُ الْحَوْضُ. وَ الّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ لَتُقِيمُنّ الصّلَوةَ وَ لَتُؤْتُنّ الزّكَوةَ أوْ لأبْعَثَنّ إلَيْكُمْ رَجُلاً كَنَفْسِى يَضْرِبُ أعْنَاقَكُمْ. ثُمّ أخَذَ بِيَدِ عَلىّ فَقَالَ: هُوَ هَذَا!

«سپس به خطابه برخاست و حمد و ثناى خداوند را بجاى آورد و پس از آن فرمود: من به شما توصيه مى‏كنم كه با عترت من به خوبى عمل نمائيد، و به درستى كه موعد و ميعاد شما در قيامت با ما در حوض است. و سوگند به آن كسى كه جان من در دست اوست، البتّه و حتماً بايد نماز را بر پا بداريد و البتّه و حتماً بايد زكوة را ادا كنيد و گرنه بر مى‏انگيزانم به سوى شما مردى را كه مانند جان خود من است كه گردنهاى شما را بزند. و سپس دست على را گرفت و گفت: او اين مرد است!»

اين روايت را نيز ابن حجر هيثمى با تخريج از ابن أبى شيبه از عبدالرحمن بن عوف ذكر كرده است. [618]

بايد دانست كه اين خطبه حضرت در خود طائف نبوده است بلكه پس از مراجعت بوده است، و كلمه ثُمّ قامَ خَطِيباً يعنى اين خطبه پس از محاصره طائف بود، گرچه بعد از بازگشت باشد، و بدين نكته مرحوم آية الله سيّد شرف‏الدين عاملى تصريح دارد آنجا كه گويد: وَ تَارةً بَعْدَ انْصِرَافِهِ مِنَ الطّائِفِ. [619]

حال بايد ديد كه آيا چون از طايف به جِعْرانَه، و سپس براى أداى عمره به مكّه آمد، در مكّه وفود ثقيب آمدند يا آنكه پس از اداى عمره و بازگشت به مدينه، واردين از بنى‏ثَقيف بدين شهر وارد شده به حضور مباركش رسيدند؟

واقدى در «مغازى» داستان ورود وَفْدِ ثَقيف را كه مجموعاً شش نفر و تا سيزده نفر بوده‏اند به رياست عَبْديَالَيْل به مدينه و ورودشان را به منزل مُغيرَة بنُ شُعْبَه و مفصّلاً داستان اقامت و كيفيّت زيارت رسول‏الله و آمدن به مسجد و مدّت درنگ و اقامتشان و ردّ و بدل‏ها را ذكر كرده است. [620]

مورّخ شهير ميرزا محمّد تقى خان سپهر لِسَان المُلْك، اين حضور را در مكّه پس از مراجعت از طائف دانسته است؛ او مى‏گويد: «در خبر است كه چون رسول خداى طائف را حصار داد فَسَألَهُ الْقَوْمُ أنْ يَبْرَحَ عَنْهُمْ لِيَقْدِمَ عَلَيْهِمْ وَفْدُهُمْ فَيَشْتَرِطُ لَهُ فَيَشْتَرِطُونَ لِأنْفُسِهِمْ. فَسَارَصلى الله عليه وآله حَتّى نَزَلَ مَكّهَ فَقَدِمَ عَلَيْهِ نَفَرٌ مِنْهُمْ بِإسْلَامِ قَوْمِهِمْ، وَ لَمْ‏يَنْجَعِ الْقَوْمُ لَهُ بِالصّلَوةِ وَ لَا الزّكَوةِ. فَقَالَ‏صلى الله عليه وآله : إنّهُ لَا خَيْرَ فِى دِينٍ لَا رُكُوعَ فِيهِ وَ لَا سُجُودَ. أمَا وَ الّذِى نَفْسى بِيَدِهِ لَيُقِيمُنّ الصّلَوةَ وَ لَيُؤتُنّ الزّكَوةَ، أوْ لَاَبْعَثَنّ إلَيْهِمْ رَجُلاً هُوَ مِنّى كَنَفْسِى فَلَيَضْرِبَنّ أعْنَاقَ مُقَاتِلِيِهِمْ وَ لَيَسْبِيَنّ ذَرَارِيَهُمْ. هُوَ هَذَا ـ وَأخَذَ بِيَدِ عَلِىّ عليه السلام فَأشَالَهَا.

يعنى «چون رسول خداى‏صلى الله عليه وآله طايف را حصار داد آن جماعت از درِ ضَرَاعَت خواستار شدند كه آن حضرت از طايف مراجعت فرمايد؛ آنگاه از ايشان چند كس به درگاه آمده از قِبَلِ آن قوم قلاده اطاعت و متابعت پيغمبر را بر گردن بگذارند.

پس رسول خدا باز به مكّه شد و گروهى از ايشان حاضر حضرت گشت و فرمانبردارى ثقيف را ضمانت كرد جز اينكه اقامت صلوة و اداى زكوه را صَعْب مى‏شمرد. پيغمبر فرمود: دينى را كه بركت ركوع و شرف سجود نباشد خيرى نخواهد بود. سوگند با خداى كه صلوة را بر پاى كنند و زكوة را بر ذمّت نهند، و اگر نه مردى را كه از من است و مانند نفس من است برايشان فرستم تا ايشان را با تيغ بگذراند و زن و فرزند آن جماعت را اسير گيرد.ـ پس دست على را گرفت و

برافراشت و گفت: آن مرد جز اين نيست!»

چون فرستادگان اين بدانستند و باز شدند و خبر بازدادند هول و هراسى بزرگ در آن قبيله افتاد. ناچار ساخته صلوة و زكوة شدند. چون پيغمبر اين بدانست فرمود: مَا اسْتَعْصَى عَلَىّ أهْلُ مَمْلَكَةٍ وَ لَا اُمّةٍ إلاّ رَمَيْتُهُمْ بِسَهْمِ‏اللهِ عَزّوَجَلّ . يعنى «هيچ طائفه‏اى مرتكب عصيان من نشد، جز اينكه خدنگ خداى را بديشان فرستادم.» جمعى از اصحاب گفتند: خدنگ خداى كدام است؟

قَالَ: عَلِىّ بْنُ أبيطَالِبٍ! مَا بَعَثْتُهُ فِى سَرِيّةٍ إلاّ رَأيْتُ جَبْرَئيلَ عَنْ يَميِنِه وَ مِيكَائِيلَ عَنْ يَسَارِهِ وَ مَلَكاً أمَامَهُ وَ سَحَابَةً تُظِلّهُ حَتّى يُعْطِىَ اللهُ عَزّوَجَلّ حَبِيبَهُ النّصْرَ وَ الظّفَرَ. [621]

يعنى «على را هرگز به قومى نفرستادم جز اينكه جبرائيل به دست راست و ميكائيل به دست چپ و مَلَكى از پيش روى بود و ابرى بر سرش سايه مى‏انداخت، تا آنگاه كه خدايش فتح و نصرت بدهد.» [622]

و از اينجاست كه اميرالمؤمنين‏عليه السلام در روز شورى به همراهان گفت: نَشَدْتُكُمْ بِاللهِ هَلْ فِيكُمْ أحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللهِ: لَأبْعَثَنّ إلَيْكُمْ رَجُلاً امْتَحَنَ اللهُ قَلْبَهُ لِلايمَانِ غَيْرِى؟! قَالُوا: اللّهُمّ لَا. [623] «من با شهادت و حضور خداوند شما را قسم مى‏دهم كه آيا غير از من كسى در ميان شما هست كه رسول خدا درباره او گفته باشد: البتّه و حتماً من برمى‏انگيزانم به سوى شما مردى را كه خداوند دل وى را به ايمان آزمايش كرده باشد؟! گفتند: پروردگارا تو شاهدى كه: نه، در ميان ما چنين كسى غير از تو نيست!»

در «احتجاج» شيخ طبرسى روايت مناشده اميرالمؤمنين‏عليه السلام را در روز شورى به همين عبارت آورده است [624] امّا در «خصال» شيخ صدوق با اسناد خود از عَامربن واثِلَة روايت كرده است كه او گفت : اميرالمؤمنين‏عليه السلام در روز شورى فرمود:

نَشَدْتُكُمْ بِاللهِ هَلْ فِيكُمْ أحَدٌ قَالَ لَهُ رَسُولُ‏اللهِ‏صلى الله عليه وآله : «لَتَنْتَهِيَنّ بَنُو وَلِيعَةَ أوْ لَاَبْعَثَنّ إلَيْهِمْ رَجُلاً كَنَفْسِى، طَاعَتُهُ طَاعَتِى وَ مَعْصِيَتُهُ كَمَعْصِيَتِى يَغْشَاهُمْ بِالسّيْفِ» غَيْرِى؟! قَالُوا : اللّهُمّ لَا [625] !

در «امالى» شيخ طوسى با سند متّصل خود از ابوذر غفارى روايت كرده است كه گفت: رسول خداصلى الله عليه وآله به وافِدينِ اهل طائِف در هنگامى كه بر آن حضرت وارد شده بودند فرمود :

فَتَطَاوَلَ لَهَا أصْحَابُ رَسُولِ‏اللهِ‏صلى الله عليه وآله، فَأخَذَ بِيَدِ عَلِىّ فَأشالَهَا، ثُمّ قَالَ: هُوَ هَذَا. فَقَالَ أبوبَكْرٍ وَ عُمَرُ: مَا رَأيْنَا كَالْيَوْمِ فِى الْفَضْلِ قَطّ. [626]

«اى اهل طائف! سوگند به خدا كه بايد نماز را برپا بداريد و زكوة را بدهيد و گرنه هر آينه من برمى‏انگيزانم بر شما مردى را كه مثل من است، خدا و رسول او را دوست دارد، و خدا و رسول او نيز وى را دوست دارند، و او شما را با شمشيرش خرد مى‏كند.

پس اصحاب رسول خدا سر بر كشيدند به اميد آنكه رسول خدا يكى از ايشان را قرار دهد، اما حضرت دست على را گرفت و بلند نمود، سپس گفت: آن مرد اين است. ابوبكر و عمر گفتند: ما هيچ گاه روزى را مانند آن روز در فضيلت و عظمت على نديديم.»

مجلسى رضى الله عنه در بيان خود در توضيح معناى قَصْع گويد: شِدّةُ الْمَضْغِ؛ وَ قَصَعَ الْغُلَامَ ـ كَمَنَعَ ـ ضَرَبَ بِبَسْطِ كَفّهِ عَلَى رَأسِهِ [627] . «يعنى قصع به معنى شدّت جويدن است و اينكه مى‏گويند: قَصَعَ الْغُلَامَ يعنى با دست باز بر سرش كوفت.» كنايه از اينكه اميرالمؤمنين‏عليه السلام شما را خرد مى‏كند و درهم مى‏شكند و يا با شمشير برّان و گشوده‏اش بر سرتان رگبار تيغ و سنان مى‏بارد.

مجلسى از سيّدبن طاوس در «طرائف» از احمد بن حَنْبل از عبدالله بن خطيب [628] روايت كرده است كه گفت: رسول الله‏صلى الله عليه وآله به وَفْدِ ثَقيف فرمود در وقتى كه بر آن حضرت وارد شده بودند:

لَتُسْلِمُنّ أوْ لَاَبْعَثَنّ إلَيْكُمْ رَجُلاً مِنّى ـ أوْ قَالَ: مِثْلَ نَفْسِى ـ فَلَيَضْرِبَنّ أعْنَاقَكُمْ وَ لَيَسْبِيَنّ ذَرَارِيَكُمْ وَ لَيَأخُذَنّ أمْوَالَكُمْ !

قَالَ عُمَرُ: فَوَاللهِ مَا اشْتَهَيْتُ الامَارَةَ إلاّ يَوْمَئذٍ؛ فَجَعَلْتُ أنْصِبُ صَدْرِى لَهُ رَجَاءَ أنْ‏يَقُولَ هَذَا لِى. فَالْتَفَتَ إلَى عَلِىّ فَأخَذَ بِيَدِهِ ثُمّ قَالَ: هُوَ هَذَا! هُوَ هَذَا! مَرّتَيْنِ. [629]

«سوگند به خدا كه البتّه بايد اسلام بياوريد و گرنه برمى‏انگيزانم به سوى شما مردى را كه از من است .ـ يا گفت: مثل من است ـ و او حتماً گردنهايتان را مى‏زند و اولادتان را اسير مى‏كند و اموالتان را به غنيمت مى‏گيرد.

عمر مى‏گويد: قسم به خدا من غير از آن روز اشتهاى امارت و فرماندهى را نكردم و سينه خود را پيش آورده، آماده پذيرش اين فرمان رسول خدا بودم به اميد

آنكه بگويد: اين منصب از آنِ اين مرد است. امّا رسول خداصلى الله عليه وآله به سوى على التفات فرمود و دست وى را گرفت و سپس گفت: او اين مرد است! او اين مرد است! دو بار رسول خدا اين جمله را فرمود.»

سيّد هاشم بحرانى در «غاية المرام» عين متن اين حديث را از احمد بن حنبل [630] و از «شرح نهج‏البلاغه» ابن ابى‏الحديد [631] روايت كرده است.

ابن ابى الحديد در شرح خود گويد: اين روايت را احمد در مسندش آورده است و در كتاب ديگرش به نام «فضايل على‏عليه السلام» بدين عبارت آورده است كه رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود:

لَتْنَتَهُنّ يَا بَنِى‏وَلِيعَةَ أوْ لَأبْعَثَنّ إلَيْكُمْ رَجُلاً كَنَفْسِى، يُمْضِى فِيكُمْ أمْرِى، يَقْتُلُ الْمُقَاتِلَةَ وَ يَسْبِى الذّرّيّةَ!

قَالَ أبُوذَرّ: فَمَا رَاعَنِى إلاّ بَرْدُ كَفّ عُمَرَ فِى حَجْرِى مِنْ خَلْفِى يَقُولُ : مَنْ تَرَاهُ؟! فَقُلْتُ: إنّهُ لَايَعْنِيكَ! وَ إنّمَا يَعْنِى خَاصِفَ النّعْلِ بِالْبَيْتِ وَ إنّه قَالَ: هُوَ هَذَا. [632] ، [633]

«اى بنووليعه! حتماً بايد دست از روش خود برداريد و گرنه من به سوى شما برمى‏انگيزم مردى را كه به مثابه جان من است؛ امر مرا در ميان شما اجرا مى‏كند، جنگجويان شما را مى‏كشد و ذرّيّه شما را اسير مى‏نمايد.

ابوذر مى‏گويد: در آن حال چيزى مرا به شگفت در نياورد مگر سردى كف دست عمر كه پشت سر من بود، و دستش را روى چشمانم گذاشت و گفت: تو مى‏گوئى كه اين مرد كيست؟! من به او گفتم : مقصود پيامبر تو نيستى! آن كسى

است كه در اطاق دارد نعال پيمبر را پينه مى‏زند و رسول خدا فرمود: او اين مرد است.»

و ابن ابى الحديد گويد: در خبر مشهور از رسول خداصلى الله عليه وآله روايت است كه به بنى‏وليعه فرمود: لَتْنَتَهُنّ يَا بَنِى وَلِيعَةَ أوْ لَأبْعَثَنّ إلَيْكُمْ رَجُلاً عَدِيلَ نَفْسِى، يَقْتُلُ مُقَاتِلَتَكُمْ [634] وَ يَسْبِى ذَرَارِيَكُمْ.

قَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطّابِ: فَمَا تَمَنّيْتُ الْإمَارَةَ إلاّ يَوْمَئذٍ وَ جَعَلْتُ أنْصِبُ لَهُ صَدْرِى رَجَاءَ أنْ يَقُولَ: هُوَ هَذَا. فَأخَذَ بِيَدِ عَلِىّ عليه السلام. [635]

خوارزمى مُوفّق بن احمد صدرالأئمّه نزد عامّه، از فخر خوارزم ابوالقاسم محمود بن عُمَر زمخشرى با سند متّصل خود از عبدالله بن حنطب از رسول خداصلى الله عليه وآله مضمون روايت فوق را روايت كرده است. [636]

و ابن‏شهر آشوب از عبدالله بن شَدّاد روايت كرده است كه رسول خداصلى الله عليه وآله به وَفْدى كه بر او وارد شده بودند فرمود: لِتُقيمُنّ الصّلَوةَ وَ تَؤْتُنّ الزّكَوةَ أوْ لَأبْعَثَنّ عَلَيْكُمْ رَجُلاً كَنَفْسِى. و بدين عبارت، ولايت او و اينكه او ولىّ امّت پس از رسول الله مى‏باشد را روشن ساخت. [637]

بايد دانست كه قراردادن كلام رسول خدا را در خطاب به وافدين ثقيف از شهر طائف از جمله ادلّه تمسك به ثقلين، به اعتبار همان دو روايت اوّلين بود كه از قندوزى و سخاوى نقل نموديم كه حضرت در آن فرمودند: اُوصِيكُمْ بِعِتْرَتِى خَيْراً وَ اِنّ مَوْعِدَكُمُ الْحَوْضُ. «من درباره عترت خودم به شما توصيه عمل به خوبى مى‏كنم

و ميعادگاه شما در حوض است.»

* * *

مورد سوم : خطبه رسول خدا درباره ثقلين در عرفات

رسول اكرم صلى الله عليه وآله در سفر مكّه در حجّة الوَداع، هم در عرفات و هم در منى‏ خطبه خواندند و وصيّت به تمسّك به ثقلين نمودند.

مورد سوم از موارد توصيه حضرت در تمسّك به ثَقَلين در سرزمين عرفات است كه در روز عرفه از سال دهم هجرت كه چادر خود را در نَمِرَه [638] زده بودند، موقع زوال خورشيد ناقه قَصْوَاء [639] را طلبيده و بر آن سوار شدند و تا وسط وادى عرفات آمدند و مردم را مخاطب ساخته وايراد خطبه فرمودند.

اين خطبه، خطبه نسبةً مفصّلى است و حاوى دستورات و مطالب جديدى است كه أعلام و أعيان از علماى خاصّه و عامّه در كتب خود ذكر كرده‏اند و ما در همين دوره از «امام‏شناسى» آورده‏ايم. [640]

احمد بن أبى يعقوب بن جعفر بن وهب ابن واضح كاتب عبّاسى معروف به يعقوبى گويد: رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: يَا أيّهَا النّاسُ لَعَلّكُمْ لَا تَلْقَوْنَنِى عَلَى مِثْلِ هَذِهِ، وَ عَلَيْكُمْ هَذَا. «اى مردم! شايد شما پس از اين مرا بر حالَتى شبيه اين حالت و خود را شبيه اين حالت مشاهده و ملاقات نكنيد!»

آنگاه رسول خدا خطبه را ادامه مى‏دهد تا مى‏رسد به اينجا كه مى‏گويد: لَاتَرْجِعُوا بَعْدِى كُفّاراً مُضِلّينَ يَمْلِكُ بَعْضُكُمْ رِقَابَ بَعْضٍ، إنّى قَدْ خَلّفْتُ فِيكُمْ مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا: كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى! ألَا هَلْ بَلّغْتُ؟! قَالُوا نَعَمْ! قَالَ اللّهُمّ

اشْهَدْ. ثُمّ قَالَ : إنّكُمْ مَسْئُولُونَ فَلْيُبَلّغِ الشّاهِدُ مِنْكُمُ الْغَائِبَ! [641]

«اى مردم! پس از من به كفر ديرينه جاهلى بازگشت نكنيد كه گمراه و گمراه كننده شويد و بعضى از شما مالك امر و نهى و اختيار ديگرى شده و وى را در تحت حكومت و امارت خويشتن درآورند. من حقّاً و تحقيقاً در ميان شما دو چيز ارزشمند و نفيس را به عنوان خليفه به يادگار باقى گذاشتم كه مادامى كه به آن تمسّك جوئيد گمراه نمى‏شويد: كتاب‏الله و عترت من كه اهل بيت من هستند! آيا اى مردم من رساندم و تبليغ كردم؟! گفتند: آرى! گفت: بارخدايا تو گواه باش! سپس گفت: حقّاً شما مسئول مى‏باشيد، بنابر اين بر حاضرين از شما فرض است كه به غائبين برسانند!»

قُنْدوزى از تِرمذى در باب مناقب اهل بيت با سند متّصل خود از جابر بن عبدالله انصارى روايت مى‏كند كه گفت: من رسول خداصلى الله عليه وآله را در حجّة الوداع در روز عرفه ديدم كه بر ناقه قصوى‏ سوار بود و خطبه مى‏خواند و شنيدم كه مى‏فرمود:

أيّهَا النّاسُ! إنّى تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا إنْ أخَذْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا: كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى! قندوزى گويد: ترمذى گويد: و در اين باب از ابوذر و ابوسعيد و زيدبن ارقم و حُذَيفة بن اُسَيد روايت است. [642] ، [643]

و قندوزى با تخريج سيّد ابوالحسين يحيى بن حسن در كتاب خود «أخبار المدينة» از محمّدبن عبدالرحمن بن خلاّد، از جابر بن عبدالله پس از آنكه وصيّت رسول‏الله را در مرض موت بر منبر در تمسّك به ثَقَلَيْن روايت كرده است مى‏گويد: و

از جابر بن عبدالله وارد است كه گفت: من رسول خداصلى الله عليه وآله را در روز عرفه ديدم كه بر ناقه قصوى‏ سوار بود و خطبه مى خواند و شنيدم كه مى فرمود: يَا أيّهَا النّاسُ!إنّى تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا إنْ أخَذْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا: كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى. اين حديث را ترمذى تخريج كرده و گفته است: حَسَنٌ غريبٌ. [644]

شيخ عبيدالله حنفى عين متن اين حديث را از تِرمذى در جامع خود از جابر تخريج كرده است .[645] مَبارك بن محمّد بن محمّد بن عبدالكريم معروف به ابن أثير جَزَرِى عين متن اين حديث را با تخريج ترمذى از جابر در كتاب «جامِعُ الاُصُول» خود تخريج كرده است. [646]

بَغَوى در «مصاتيح السّنّة» عين متن اين حديث از جابر، در روز عرفه تخريج نموده است . [647]

سَخاوى در «استجلابُ ارتقاء الغُرَف» گويد: و امّا حديث جابر را تِرمذى در جامع خود از طريق زيدبن حسن انماطى از جعفر بن محمّد بن علىّ بن الحسين، از پدرش از جابر بن عبدالله‏رضى الله عنه روايت مى‏كند كه گفت: رسول خداصلى الله عليه وآله را در روز عرفه ديدم كه بر ناقه قَصواء نشسته بود و مردم را مخاطب نموده و شنيدم كه مى‏گفت: يَا أيّهَا النّاسُ ! إنّى قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا إنْ أخَذْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا: كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى. و ترمذى گفته است: هَذَا حَسَنٌ غَريبٌ. [648]

زرندى حنفى در كتاب «نظم دررالسّمْطَيْن» عين متن اين حديث را از جابر در حجّ رسول خداصلى الله عليه وآله در روز عرفه آورده است. [649] و به اين خطبه، آيةالله سيّد

شرف‏الدّين عاملى اشاره دارد. [650]

بعضى از مورّخين عامّه كه اين خطبه را از رسول الله در روز عرفه روايت كرده‏اند عبارت : وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى را حذف كرده‏اند، و فقط به عبارت: وَ قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا لَنْ‏تَضِلّوا بَعْدِى إنِ اعْتَصَمْتُمْ بِهِ: كِتَابَ‏اللهِ اكتفا نموده‏اند. [651] و بعضى همچون ابن‏هشام در سيره خود بجاى عبارت: وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى، عبارت وَ سُنّةِ نَبِيّهِ آورده و گفته‏اند: كِتَابَ اللهِ وَ سُنّةِ نَبِيّهِ. [652] و روشن است كه دست تحريف در اين روايات، به طور مغرضانه وارد شده است. زيرا اوّلاً در جميع روايات كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى وارد است. و اين دسته از روايات به قدرى است كه از احصاء بيرون است و از مقابله و مقايسه ميان جميع روايات معلوم مى‏شود كه اين عبارت كتاب الله و سنّتى عبارت منكَرى است كه به چشم مى‏خورد. و حتّى جلال‏الدين سيوطى در «جامع الصّغير» خود فقط با عبارت إنّى تَارِكٌ فِيكُمْ خَلِيفَتَيْنِ: كِتَابَ‏اللهِ حَبْلٌ ممدُودٌ مَا بَيْنَ السّمَاءِ وَ الأرْضِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى وَ إنّهُمَا لَنْ‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ؛ از احمد بن حنبل، و از طَبَرانى در «معجم كبير» از زيد بن ثابت تخريج كرده است [653]و عبارتى به لفظ دگر نياورده است.

ثانياً عبارت كِتَابَ اللهِ وَ سُنّتِى در هيچ يك از صحاح ششگانه عامّه وارد نشده است و فقط مالك بن انَسَ در «مُوَطّأ» آنهم بدون سند متّصل، بلكه به طور ارسال و غير مسند اين عبارت را آورده است.

و طبرى و ابن‏هشام از او أخذ كرده، و آنها هم بدون سند، مُرْسلاً اين عبارت را در تاريخ و سيره خود آورده‏اند.

و ثالثاً لفظ سُنّتِى نيز غلط نيست، و معنى صحيحى دارد گرچه در اين مقام از رسول اكرم صادر نشده است. و معنى صحيح آن عمل كردن به گفتار رسول خداست كه ائمه طاهرين عليهم السلام و عترت خود را پشتوانه كتاب خداوند قرار داده و راه وصول به كتاب را منحصر درآن ذوات مقدّسه كه هم عالم و عارِف به كتاب‏الله هستند، و هم از خطا و كذب مصون مى‏باشند مى‏داند، و معنى آن اين نيست كه انسان سنّت رسول‏الله را از خلفاى جور و دستيارانشان بگيرد كه در مخالفت با رسول خدا و تمرّد و سرپيچى از فرمان او، طوامير و كتب مطروس است و در علم و درايتشان به كتاب خدا، و صدق گفتارشان هزار اشكال روشن و مشهود صفحه تاريخ را سياه كرده‏است.

* * *

پاورقي